TAARIIKH KOOBAN / Isbeddelka Cimilada
Aragtida ku aaddan isbeddelka
cimilada adduunka; taariikh ahaan waxay soo martay marxalado kala
geddisan. Ma ahayn wax mar qura iska shaacay, cilmi mar kaliya la
daah-furay ama tijaabooyin iska fudfududaa oo muddo kooban lagu ogaaday.
Waxay ahayd 1824kii kolkii ugu horraysay oo saynisyahannada ku
xeeldheer cimiladu ay dareemaan xawliga isbeddelka cimilada oo sii
kordhayay sanadba sanadka ka dambeeya; isla markaasna waxaa xilliyadii
ugu horreeyay bilawday hadal haynta ‘ISBEDDELKA CIMILADA’ iyo aafooyinka
ka dhalan kara.
Dadaallo badan iyo cilmi baarisyo dheeri ah ayaa
deedna lagu xaqiijiyay sanadku markuu ahaa 1861 in CO2 iyo H2O (
Kaarboon 2 Ogsayd iyo Uumi-biyood) ay qayb ka yihiin walxaha sababa
isbeddelka cimilada. Isla qarnigaasu intuusan dhammaanna waxaa kaloo
cilmi ahaan loo ogaaday in ay Atmosfeerka dhulkeennu ay ku sii
badanayaan hawooyin xaddi badan oo ka mid ahi uu bani-aadamku sababtooda
leeyahay. Hawooyinkaasu waxaa loogu magac-daray Greenhouse Gases (GHG)
waxayna caan ku noqdeen xannibaadda ama horjoogsiga kala-bar kulkii iyo
tamartii Dhulku uu dib isaga celiyay; taas oo keentay in uu heer-kulkii
Dhulka oo qarniyaal ku sugnaa xaalad caadi ah uu sare u sii kaco.
1938dii waxa ay saynisyahannadu ogaadeen in cunsurka CO2 uu yahay kan
ugu daran hawooyinka GHG-ka uuna gaarsiiyay heer-kulka dunida (Global
Temperature) 20C wax ku dhow.
Ilaa iyo 1970meeyadiina waxaa soo
shaac baxayay cunsurro kale oo ka mid ah hawooyinka GHG-ka ee
atmosfeerka ku sii badanaya. Sidoo kalena waxaa guul noqotay dejinta
hab-cilmiyeedyo lagu cabbiro xaddiga, cufka iyo weliba muddada ay
hawooyinkaasu atmosfeerka ku sugnaan karaan. Bogga Wacyi Gelinta
Isbeddelka Cimiladu wuxuu soo diyaarin doonaa mawduuc gaar ah oo ku
saabsan hawooyinka GHG-ka iyo saamaynta bani-aadamkaba haddii uu Eebbaha
Awoodda Lihi Oggolaado.
Cilmi baarisyada iyo xaqiijintii isbeddelka
cimilada dunida oo aad isu soo taraysay; ayaa waxaa ay gaartay heer aan
la dhayalsan Karin, indhahana laga qarsan Karin. Waxaa si dhab ah loo
ogaaday in ay tahay mushkilad weyn oo asiibi karta dal walba iyo degaan
walba, ha ahaado hodan ama ha ka mid ahaado dalalka loogu yeero ‘Dunida
Saddexaad’. Dunida oo sii kululaataa waxay keentaa biyo yaraan, cunto
yaraan, abaaro, kulayl iyo qabow xad-dhaaf ah, duufaanno, nabaad-guur,
qax, dagaallo iyo musiibooyin kale; sidaa darteedna dalalka dunidu waa
ay garwaaqsadeen; waxaana shirkii ugu horeeyay oo heer dawli ah loogana
hadlayay isbeddelka cimilada lagu qabtay Geneva sanadkii 1979kii.
1988dii waxaa la aasaasay hay’adda caalamiga ah ee IPCC
(Intergovernmental Panel on Climate Change). Ururkan oo ay shaqadiisu
tahay cilmi baaris iyo diyaarinta war-bixinno ku aaddan isbeddelka
cimilada ayaa waxaa ku bahoobay ilaa 194 dawladood, wuxuuna
war-bixintiisii ugu horreeyay soo saaray sanadkii 1990.
Wixii dhiig
lahow kaca haddii ay noqotayna; waxaa Qaramada Midoobay lagaga dhawaaqay
urur-weyne u qaabilsan isbeddelka cimilada dunida sanadku markuu ahaa
1992. Ururkaas waxa ay summaddiisu tahay UNFCCC (United Nations
Framework Convention on Climate Change). Intaas ka dib; ilaa iyo shirkii
Paris 2015 ee looga arrinsanayay isbeddelka cimilada dunida, ma ayan
yaran shirarkii, go’aammadii iyo ballan-qaadyadii la soo maray.
Waxaa kullammo kala gaddisan lagu kala qabtay Newyork 1990, Kyoto 1997,
Bali 2007, Copenhagen 2009, Caucun 2010, Durban 2011, Doha 2012, Warsow
2013, iyo meelo kaleba. Muhimmadda ugu weyn oo baadi-goobka loogu jiro
waa in la helo nidaam la isku wada raacsan yahay oo lagu xakamayn karo
qiiqa iyo hawooyinka bani-aadamku sida xad-dhaafka ah ugu sii daynayo
atmosfeerka si loo yareeyo khataraha ka dhalan kara iyo musiibooyinka ay
sababi karaan, in la helo biyo iyo cunto dadka iyo duunyadaba ku filan,
in lala qabsado isbeddelka cimilada, in weliba goobaha ay musiibooyinku
ka dhacaan gurmadyo ka hortag iyo ka kabashaba leh lala garab istaago ,
iyo in weliba waddamada horey u maray ay dhaqaale iyo tababbarraba ugu
deeqaan waddamada dhaqaalahoodu hooseeyo.
Ugu dambayntiina; waxaa
shir-weynihii aadka loogu hanka weynaa ee lagu qabtay Paris Dec 2015 ka
soo baxay qodobbo la oran karo waa wax ku ool haddii si daacad ah ay
dhammaan dawladuhu isugu xilqaamaan fulintooda. Aragtidayda;
qodobbadaas waxaa ugu muhiimsanaa isla qaadashada yaranta qiiqa iyo
hawooyinka kharribaya cimilada si heer-kulka cimiladu uga yaraado 20C
(oo uusan dhaafin 1.5 Degrees C).
Intaas ayaan ku soo koobaynaa waanna
idiinka mahad celinaynaa akhristayaasha iyo dhammaan bahda boggan BOGGA
WACYI GELINTA ISBEDDELKA CIMILIDA. Taladiinna iyo faalladiinuba waa
muhiim.
Mahadsanidin.
AbdulAziiz Haji Bashiir
ikhyaar33@gmail.com
Baryada Ilaahay Iyo Wadajir Ayaa Lagu Wajihi Karaa Isbeddelka Cimilada Dunida
30 July 2016
28 July 2016
BIYAHA
BIYAHA IYO FAA’IIDOOYINKOODA
Waa maxay
biyo?
Biyuhu waa
maaddo dareere ah islamarkaasna aan lahayn midab, dhadhan iyo urtoona.
Biyuhu waxay kaloo noqdaan adke (solid) sida barafka iyo hawo
(gas) sida uumi-biyoodka; waxayna ka samaysan yihiin molikuullo Haydrojiin
(Hydrogen) iyo Oksijiin (Oxygen) ah.
Dhulka aynu ku noollahay (Earth) 71% waa biyo, kuwaas oo 97%
ku sugan bad-weynada (Oceans); inta kale oo gaaraysa 3% waxaa laga helaa
harooyinka (Lakes), webiyada, daruuraha biyaha xambaarsan, ceelasha, biyo qabatinnada
dhulka hoostiisa (Aquifers), dhul-barafeedka iwm. Waxaana la caddeeyaa in 1% ay
yihiin biyaha nooluhu heli karo si uu u daboolo baahidiisa isticmaalka
biyaha. Taas macnaheeda tusaale ahaan
waxaa loo dhigi karaa sidan; haddii biyaha dhulka joogaa ay gaarayaan 100
litir; inta ku habboon (fresh water) isticmaalka noolaha kama badna qaaddo
barkeed!!! Halkaas waxaan ka fahmi karnaa baahida loo qabo biyo inta ay le’eg
tahay iyadoo biyaha arlada joogaa ay laba jibaar ka badan yihiin berriga.
Biyo Yaraanta Dunida
Biyo yaraan macnaheedu waa in meel laga waayo biyo ku filan
baahida noolaha ku nool goobtaas. Taasna waxaa inta badan sababa:
v Baahida loo qabo
biyaha oo kororta ( too much demand); taas oo ay ugu wacan tahay kororka tirade
dadka, kororka magaalooyinka, kororka wax-soo-saarka beeraha iyo warshadaha iwm
v Iyo biyo ku
filan baahidaas (not enough supply) oo aan oollin goobta; taasna ay ugu wacan
tahay roob yaraan, abaaro, iyo ceelashii oo gura (wells run dry)
Baahida Biyaha Loo Qabo
Biyuhu nolosheenna muhiim ayay u yihiin; la’aantoodna nololi
suurtagal ma ahan; waayo jirka bani-aadamka 75% waa biyo.
Haddaba si aan u ogaanno muhimmadda ay biyuhu inoo leeyihiin
waxaan xusaynaa dhawr qodob oo muujinaya sababta biyaha ka dhigtay muhiim.
Biyuhu waxaa ay jirka u qabtaan shaqooyinkan:
- v Qaboojinta jirka iyo dheellitirka heerkulka jirka gaar ahaan xilliga shaqada
- v Caawinta wareegga dhiigga (blood circulation)
- v Qoynta isgoysyada jirka (joints) si ay u fududaato habsami u socodka hawlaha jirka
- v Taageeridda habka dheef-shiidka (digestive)
- v Gudbinta nafaqada (nutrients) iyo Oksijiinta jirku u baahan yahay
- v Saaridda wasakhda, sunta iwm, iyo taageeridda mindhicirrada
Haddaba biyo la’aani waxa ay sababi kartaa in gabi ahaanba shaqadii jirku ay istaagto.
Sidaa darteedna waa in uu qofku maalin walbaa cabbo 6 ilaa 8 litir oo biyo ah si uu u wanaagsanaado caafimaadkiisu. Biyo yaraantu
ama cabbiddooda oo la yaraystaa dhibaatooyinka ay keeni karto waxaa ka mid ah
caloosha oo adkaata (constipation), jirka oo qallala (dehydration), kaadida oo
yaraata, muruqyada oo tabardarreeya, madax xanuun, wareer iwm.
Faa’iidooyinka Cabitaanka Biyaha
Lama koobi karo faa’iidooyinka biyuhu inoo leeyihiin waayo Ilaahay
Subxaanahu Wa Tacaalaa ayaaba noolaha dhammaantiis ka abuuray biyo. Sidaa
darteedna waa muhiim in biyaha si fiican loo cabbo si uu u hagaago caafimaadka
qofku.
Haddaba qofkii caadaysta cabbitaanka biyaha waxaa uu helaa
faa’iidooyin ay ka mid yihiin:
- Muuqaal wanaagga jirkiisa
- Kororka tamarta (energy) jirkiisa
- Xaddididda miisaankiisa (weight control)
- Ka hortagga cudurrada iyo xoojinta habka difaaca jirkiisa (immune system)
- Iyo fayoobidda guud ahaan jirkiisa
Dhaqaalaynta Biyaha
Haddaba iyadoo ay biyuhu inagu yar yihiin, islamarkaasna
kororka tirada dadka iyo horumarkuba ay sababaan baahi badan oo loo qabo
isticmaalka biyaha; waxaa lagama maarmaan ah in biyaha la dhaqaaleeyo mar walba
iyo meel walba.
Dadka dhaqaale ahaan ladan ayaa la sheegaa in ay biyaha six
ad-dhaaf ah u isticmaalaan, taas oo la sheego in halkii qoys biyaha ay
isticmaalaan ay ku filnaan karaan tobannaan qoys oo danyar ah. Meelaha ugu
badan oo biyuhu ku dayacmaan islamarkaasna aan loo aabba-yeelin waxaa ugu
horreeya guryaha; halkaas oo lagu isticmaalo in ka badan baahidii loo qabay
biyaha. Sidoo kale waxaa biyo badan lagu khasaariyaa inta badan wax-soo-saarka
beeraha, waraabinta jardiinooyinka (gardens) iyo weliba dhaqidda gawaarida.
Haddaba biyaha oo la dhaqaaleeyaa waxaa ku sugan faa’iidooyin
badan oo ay ka mid yihiin:
- Waxaa nagu filnaada biyaha
- Waxaa naga yaraada biilasha biyaha waxaana noo baaqanaya lacag
- Waxaa yaraada cayayaan badan oo ka dhalan lahaa biyaha
- Waxaa kordha caafimaadka deegaanka
- Waxaa noo baaqanaya biyo badan oo aan wax kale ku qabsan karno
AbdulAziiz Hagi Bashiir
ikhyaar33@gmail.com
20 July 2016
ATMOSFEERKA DHULKA IYO ISBEDDELKA CIMILADA
ATMOSFEERKA DHULKA
Ilaahay Subxaanahu Wa Tacaalaa Wuxuu Fadligiisa iyo Naxariistiisa Awgeed ku dahaara ama ku wareejiyay dhulka xaddi badan oo hawo kala duwan iyo daruuro ah; si aan u helno cimilo nolol u saaxiib ah. Atmosfeerka la'aantiis heer-kulka dhulku wuxuu qiyaas ahaan gaari lahaa 30' ayuu ka hoosayn lahaa sida uu hadda yahay; taas oo ah qabow aan lagu noolaan karin.... ALXAMDU LILLAAH.
Fallaaraha qorraxdu markay ka soo gudbaan atmosfeerka oo ay soo gaaraan dhulka; dhulkuna kulka iyo tamarta uu u baahan yahay mooyee inta kale dib ayuu isaga celiyaa, laakiin nasiib wanaag atmosfeerka ayaa isbaaro u dhigta oo kala barna cirka u tuuro, halka uu barka kale isla dhulka dib ugu soo celiyo kana caawiyo dhaulka inuu mar walba yeesho kul iyo tamar u dhiganta qabowga badan; sidaas ayuuna miisaan xikmadaysan Ilaahay horey noogu diyaariyay...ALXAMDULILLAAH.
Haddaba wan fahmi karnaa in ay daruuruhu dhulka kulka ka imanaya ku celiyaan oo xilliyada roobka da'ayo cirkuna daruur jiq la yahay aan dareeemayno kulayl badan, su'aashuna waxay tahay: maxaan kul badan u dareennaa marka aysan daruuro joogin cirka, waddankuna uusan ahayn mid cimilo kululi ku badan tahay? Waa su'aal aad u fiican.
Jawaabtana waxaan ka helaynaa waxa hadda loo yaqaan ISBEDDELKA CIMILADA. Cunsurrada hawada ah ee loo yaqaan Greenhouse Gases oo ay ka amid yihiin CO2, Methane, iwm aayaa ayaguna waxay awood u leeyihin fallaaraha kulka ee dhulka ka imanaya (Long-wave Radiation) in ay qabsadaan, kala bar cirka u diraan, barka kalena dhulka ku celiyaan. Taasuna waa sababta aan kul u dareenno xilli aysan daruuro joogin xataa habeen ha ahaatee.
Haddaba waxaa welwelka keenaya waa hawooyinka greenhouse gas-ka oo atmosfeerka ku sii badanay falal uu bani-aadamku samaynayo awgeed, taasoo ay ugu badan tahay shidaalka sida siyaadada ah loo isticmaalayo oo loo gubayo. Kolka waxaan fahmi karnaa in haddii uu bani-aadamku tiro ahaan sii bato, shidaalka tamar ahaanta loo isticmaalayaana uu siii badan doono; islamarkaasna karboonkuna hawada ku sii badan doono taas oo sababi doonta kulayl badan oo aan annagu isu keennay ee uusan Ilaahay nagu jirrabin. Kolka waa xaqiiqo in Ilaahay uusan addoomadiisa dulmin ee ay ayagu is-dulmaan.
AbdulAziiz Hagi Bashiir
ikhyaar33@gmail.com
BANI-AADAMKA IYO ISBEDDELKA CIMILADA
BANI-AADAMKA IYO ISBEDDELKA CIMILADA
Khabiirro ku xeel-dheer culuumta sayniska iyo aqoon-yahanno
kale oo fara-badan ayaa in ku dhow laba qarni la socday sare u kaca heer-kulka
dunida iyo isbeddelka ku dhacay cimilada.
Waxay aad ugu mashquuleen sababaha keenay isbeddelkan xawliga ku socda
oo halis ku ah guud ahaan nolosha noolaha iyo deegaankaba. Nasiibdarrose; waxay
ogaadeen in ayan cimiladu iskeed isu beddelin ee uu bani-aadamku yahay cidda
mas’uulka ka ah inta badan isbeddelka cimilada.
Bani-aadamku waa noole si aad u xeel-dheer una xikmad badan
uu Ilaahay SW u abuuray. Waa noole caqli badan iyo hal-abuur mug-weyn lagu
mannaystay oo isbeddel ka samayn kara deegaankiisa. Waa noole ay u
suurta-gashay samaynta xadaarad, tadawur iyo horumar noole kale oo sameeyay
amaba hindisay uusan jirin. Bani-aadamku Waxaa uu xoogga saaray helidda tamarta(energy)
ugu habboon baahidiisa dhab walba oo nolosha ah, farsamada iyo qalabka ugu
wanaagsan (technology); si uu uga faa’iidaysto khayraadka (resource) sida aadka
ah u dihnaa ee dhulka aynu ku noollahay ceegaaga.
Shidaalka ceeriin (fossil fuel)
Bani-aadamku waxaa uu baahi weyn u
qabay tamar (energy ) si uu horumar uga sameeyo dhinacyo badan oo taabanaya
nolosha iyo adeegyada bulshadaba; isla markaasna uu u kordhiyo wax-soo-saarka
(production). Dadaal badan, har iyo
habeen hawl taagnayd, maskax iyo muruq aan lala kala harin; waxay aadamaha u
suurta-galisay heliddii tamartii ugu wacnayd (aragtidooda) ee uu gu’yaal badan
ku taamayay; taas oo noqotay shidaalka ceeriin ama batroolka (fossil fuel).
Waxaa la sheegaa in ay tamartani tahay kaarboon ka samaysmay haraagii noolayaal
iyo dhir beri hore dhimatay; kuna raagtay dhulka uurkiisa.
Teknoolojiyadda
(Technology)
Bani-aadamku waxaa uu caqligiisa
iyo hal-abuurkiisaba u adeegsaday horumarinta qalabka wax-soo-saarka si uu u
kordhiyo tirada iyo tayada wax-soo-saarka(quatntity/quality). Waxaa bilawday
warshado, gaadiid cir, dhul iyo badba leh, makiinado iyo qalab farabadan oo
sanadba sanadka ka dambeeya la sii casriyeeyo. Wax soo saarka oo qura ma ahane,
laan walba oo adeegyada bulshada kaalinteeda ka qaadataa; sida caafimaadka,
wax-barashada, dhismaha, ciidamada, isgaarsiinta (communication) iwm, waxaa loo
helay qalab casri ah oo fududeeya hawlaheeda. Taasuna waxay keentay in
qalabkaas oo idili u baahan yahay tamar uu ku shaqeeyo, sidaa darteedna waxaa
si aad ah u kordhay isticmaalka tamarta bani-aadamku u baahan yahay.
Dhibaatada Ka Dhalatay
Isticmaalka Shidaalka
Sida aynu horeyba u soo sheegnay;
shidaalka oo dhulka guntiisa laga soo saaro, ayaa waxaa ay aqoonyahannada ku
xeel-dheeri caddeeyeen in uu yahay kaarboon ka samaysmay haraagii nooleyaal iyo
dhir waa hore dhimatay. kolkala shidaalka tamar ahaan loo isticmaalo oo uu
gubto waxaa hawada gala qiiq farabadan; kaas oo u badan hawada CO2. Hawadani
aad ayay muhiim ugu tahay nolosha noolaha oo idil iyo deegaankaba;
islamarkaasna waxay qayb weyn ka qaadataa hab-neefsiga noolaha iyo dhirta;
berriga iyo badahaba.
Haddaba; isticmaalka xad-dhaafka
ah ee shidaalka macnihiisu waa kororka xad-dhaafka ah ee CO2ka, taas oo aad uga
badan baahidii loo qabay iyo intii isticmaalkiisa looga baahnaa. Dhibaatada
cabsida keentayna waxay tahay; CO2ka oo ah hawo ka mid ah hawooyinka loo yaqaan
Greenhouse Gases, marka ay atmosfeerka dhulka ku badato oo cuf yeelatana awoodi
karta in ay xannibto tamarta iyo kulka (long wave radiation)uu Dhulku dib ugu
celin jiray hawada sare; taasina ay sare u qaaddo heer-kulka guud ee Dhulka, taas
oo ayaduna keenta kulayl siyaado ah, nabaad-guur, dabaylo/duufaanno, dhul-barafeedkii
oo dhalaala, badihii oo kululaada joogga biyahooduna sare u kaco, xayawaan
badan (dad, duunyo iyo cayayaanba) oo le’da, iyo baro-kac ka dhasha abaaro,
biyo iyo cunto la’aanba.
Gabo-gabo
Kolka waxaan fahmi karnaa in
haddii uu bani-aadamku tiro ahaan sii bato, shidaalka tamar ahaanta loo
isticmaalayaana uu siii badan doono; islamarkaasna hawooyinka greenhouse
gases-ku hawada ku sii badan doonaan taas
oo sababi doonta kulayl badan oo aan annagu isu keennay ee uusan Ilaahay nagu
jirrabin. Waxaa ayaan-darro ah in caqligii badnaa iyo fariidnimadii uu Ilaahay
SW bani-aadamka ku mannaystay ay halis ku noqoto bani-aadamku qudhiisa,
xadaaraddiisa, horumarkiisa, inta la nool iyo deegaankiisaba. Kolka waa xaqiiqo
in Ilaahay uusan addoomadiisa dulmin ee ay ayagu is-dulmaan.
AbdulAziiz Hagi Bashiir
ikhyaar33@gmail.com
Hawooyinka Greenhouse Gases
HAWOOYINKA GREENHOUSES GASES-KA
HORDHAC
Dhulka aynu ku noollahay wuxuu leeyahay hawo sidii buste ugu
wareegsan, taas oo lagu magacaabay ‘ATMOSFEER’. Atmosfeerku kaalin wayn ayuu ka
qaataa hab-sami u socodka cimilada dhulka; sidaa darteed waa miisaan uu Ilaahay
SW ugu tala-galay in ay nololi ka suurta-gasho dhulka guudkiisa.
Atmosfeerku waxaa uu celiyaa kala bar kulka iyo ilayska (radiation)
dhulka uga imanaya qorraxda si uu tamar
(energy) ku filan u helo. Deedna dhulku; inta uu u baahan yahay mooyee inta
dheeriga ah ayuu dib ugu celiyaa atmosfeerka (long wave radiation); waana kulka
aan dareenno had iyo jeer. kolkaas atmosfeerku kulkii ka imanayay dhulka kala
barna hawada sare (space) ayuu u sii tuuraa, barka kalena dhulka qudhiisa ayuu
dib ugu celiyaa; halkaasna waxaaa ka dhasha isu dheelli-tirnaanta cimilada. Waa
nidaam Rabbaani ah oo miisaaman; Ilaahayna ku ilaaliyay heerkulka dhulka oo
celcelis ahaan qarniyaal badan ku sugnaa 140C, islamarkaasna
atmosfeerka la’aantiis uu qabowgu ka badnaan kari lahaa celcelis ahaan -190C.
Mahaddaasna waxaa Kaligiis Iska Leh Allaha Awoodda iyo Xikmadda Badan Leh.
GREENHOUSE - GHGs
Atmosfeerku waxaa uu ka kooban yahay hawooyin qoyaaan iyo
qallaylba leh, waxaana ugu badan labada hawo ee kala ah: Nitrogen – 78%, iyo
Oxygen – 21%, labadooduna isbeddelka cimilada amba heerkulka dhulka wax saamayn
ah kuma lahan.
Waxa sida xooggan u saameeya heerkulka waa hawooyinka loo
yaqaan Greenhouse Gases GHG oo ayagu leh moolikullo (molecule)qallafsan oo
kulka qabsan kara, islamarkaasna dhulka dib ugu celin kara; saamayntaasna waa
midda loo yaqaan ‘Greenhouse Gas Effect’ .
Uumi-biyoodka H20 oo ah cunsurka ugu badan
greenhouse gases-ka, ayaa leh saamaynta ugu badan, nasiib wanaagna waa cunsur
uusan bani-aadamku saamayn badan ku yeelan Karin badnaanshihiisa uu ku badan
yahay atmosfeerka, yacni bani-aadamku xaddi badan oo biyo ah oo ka muuqan kara
atmosfeerka ma uumi bixin karo.
Kaalinta labaad waxaa ku jira CARBON DIOXIDE CO2
(Kaarboon 2 Ogsayd), kaalinta saddexaadna METHANE CH4, waxaa kaloo
la xaqiijinayaa in ay ayaguna jiraan: NITROUS OXIDE N2O, TROPOSPHERIC
– OZONE, CLOROFLOUROCARBONS CFCs, CLOROFLOUROCARBONS – HCFCs, iyo HYDROFLOUROCARBONS – HFCs.
Waxaa xusid mudan in tan iyo xilligii kacaankii warshadaha;
uu bani-aadamku saamayn weyn ku yeeshay kororka hawooyinkani ay ku sii
kordhayaan ama ay ku sii badanayaan atmosfeerka, sidaa darteedna; hadduu
Ilaahay SW Idmo; Bogga Wacyi-gelinta Isbeddelka Cimiladu wuxuu isku dayi doonaa
in uu si gaar ah oo kooban qoraal uga sameeyo saamaynta bani-aadamka leeyahyay
isbeddelka cimilada.
1.
CARBON DIOXIDE – CO2:
Hawadani aad ayay muhiim ugu tahay
nolosha noolaha oo idil iyo deegaankaba. Waxay qayb weyn ka qaadataa
hab-neefsiga noolaha iyo dhirta, qaraxa folkaanaha, iyo hawooyinka/dabaylaha
badweynada. Waxaa la qiyaasaa in tan iyo 1750kii uu CO2 atmosfeerka
ku kordhay 40%, wuxuuna ku sugnaan karaa boqolaal ilaa kumanyaal sano. Waa hawada ugu xooggan (64%) xagga saamaynta
isbeddelka cimilada oo ; islamarkaana kala-bar xaddigeeda waxaa sabab u ah
bani-aadamka.
2.
METHANE - CH4:
Methane waxay kuxigtaa CO2 xagga
saamaynta (18%). Hawadani sida caadiga ah waxay ka dhalataa dhulka meelaha
qoyan, beera-falidda, macdan qodidda iyo sidoo kale qiiqa gaadiidka. Tan iyo
1750kii waxaa lagu qiyaasaa in ay hawadani atmosfeerka ku siyaadday 150%,
waxayna ku sugnaan kartaa ilaa iyo dhawr iyo toban sano. Saamaynta aadamaha ee
hawadanna waxaa lagu qiyaasaa ilaa 60%.
3.
NITROUS OXIDE - N2O:
Hawadani 6% ayay uga qayb-qaadataa saamaynta isbeddelka cimilada.Falidda beeraha
iyo bacriminta organnada noolaha, gubidda shidaalka sida warshadaha iyo
gaadiidka, iyo weliba siyaabo kale ayay caadi ahaan hawadani ku soo baxdaa. Tan
iyo 1750kiina waxay ku korortay atmosfeerka ilaa 20%, halkaas oo ay ku sugnaan
karto boqol sano in ka badan. 40% bani-aadamka ayaa sabab u ah kororkeeda.
4.
TROPOSPHERIC – OZONE
(03): Hawadani waa mid aad khatar u ah, ka qayb qaadata isbeddelka
cimilada, islamarkaasna halis ku ah neefsiga noolaha. Waxay hawadani ka
dhalataa fa-gallada kiimikada ah, warshadaha iyo dhamaan matoorada guba
shidaalka.
5.
CLOROFLUOROCARBONS –
CFCs, CLOROFLUOROCARBONS – HCFCs,
PERFLUOROCAR BONS – PFCs, SULFUR HEXAFLUORIDE - SFs iyo HYDROFLUOROCARBONS
– HFCs: Hawooyinkan oo loo inta badan loogu
magac-daro ‘F-gases’ (Fluorinated Gases); waxaa loo adeegsadaa hawlo kala duwan
sida: qaboojinta, dab-deminta, buufinta cayayaanka iwm. Hawooyinkani waxay
atmosfeerka ku kala sugnaan karaan kumannaan sano.
AbdulAziiz Hagi Bashiir
ikhyaar33@gmail.com
ikhyaar33@gmail.com
Subscribe to:
Posts (Atom)